سالگرد شهادت استاد شهید، آیت اللّه مرتضی مطهری، فرصتی بود که نگاهی دوباره به شخصیت خانوادگی آن شهید بزرگوار داشته باشیم. بخشی از این تحلیل را در شماره پیش آوردیم. آنچه می خوانید بخش پایانی این نوشته است که امیدواریم بتواند درسهای ارزنده ای را پیش راه بگذارد.

* آیینه اخلاص و تلاش

همسر آن وارسته در خون خفته گفته است: مطهری معنویتی از خود باقی گذاشت و رفت و عجیب، تیزبین و دوراندیش بود و آنچه ما در آیینه نمی دیدیم او در خشت خام می دید. تقوای شگفتی داشت. در مدت بیست و شش سالی که با ایشان زندگی کردم، در تمام طول شبانه روز، نیم ساعت بی وضو نبود. همیشه تأکید می نمود: با وضو باشید. مناجاتهای شب و نمازهای شب ایشان حالت ویژه ای داشت. سروش نیمه شبان مطهری هنگام نماز شب این بود: نخوابید، شیطان خوشحال می شود.(1) رهبر انقلاب، طی خاطراتی فرموده اند: «مرحوم مطهری یک مرد اهل عبادت، تسویه، تزکیه اخلاق و روح بود ... این مرد نیمه شب تهجد با آه و ناله داشت، نماز شب می خواند و گریه می کرد، به طوری که صدای گریه و مناجات او افراد را از خواب بیدار می کرد ... هر شب قبل از خواب حتما قرآن می خوانده است ... اتاق ایشان وضعیت خاصی داشت ... یک اللّه بود که با نئون سبز با این شب نماها نوشته شده بود و فقط در شب جلوه داشت و مشخص می کرد که استاد همان نیمه شبها که مشغول ذکر خدا هستند و ذهنشان هم به یاد خداست می خواهند که از همه حواس خود نیز استفاده کنند ...»(2)

فرزندش مجتبی مطهری نوشته است: پدرم قرآن را با آهنگ خوش می خواند. هر شب بعد از نماز مغرب و عشاء یک یا چند سوره از قرآن را با صوتی خوش، تلاوت می نمود.(3)

در نگاه نخست، از حرکات و سکناتش آرامش می بارید و چشمان نافذش در پشت عینک، هر مخاطبی را به تفکر در کائنات فرا می خواند؛ مطهری، مردی بود که ارتباطش با خالق هستی، او را از ارتباط با خلق جدا کرد و حوادث و رخدادهای روز، تحت الشعاع تهجد و مناجات شبانه اش، قرار می گرفت؛ چنان جذبه عالم معنا، وی را در خود غرق می کرد که گاهی جلسات مهم نظام نو پای اسلامی - چون جلسه شورای انقلاب - را به مقصد خانه ترک می کرد تا شادابی در سحر و مناجات خوانی را از دست ندهد.

مطهری، مردی است که هر کس تصویر او را در قاب نگاهش جای دهد، چیزی جز این کلمات را بر زبان نمی راند؛ مطهری مرد ملکوت است؛ نه مرد جامعه و موضع گیری.

شاید برای کسی که خود را در مدار جاذبه این روحانی عارف قرار نداده و گاهی وی را به همراه دکتر حسابی و علامه جعفری ساعت ها در حال رصد ستارگان آسمان، با تلسکوپ کوچک این دانشمند ایرانی نظاره کرده، وی را مردی یافته که خداوند او را برای آسمان ها آفریده است و چنین روحی آسمانی، توان رصد کردن رخدادهای زمین و تولد و مرگ تمدن ها را ندارد و او تنها، مرد سجاده و ذکر و مرد انزوا و عزلت است؛ فردی است که در محیط خانه، جز کتاب خانه ای که سجاده ای در وسط آن پهن است و در شهر، مسیری جز خانه تا دانشگاه و در دانشکده، جز کلاس و تخته سیاه را نمی شناسد.

آری، اگر تنها از این منَظر، مطهری را نظاره کنیم، مطهری، مردی است که ترنم ذکر خداوند بر لبانش، تنها طراوت بخش محفل عارفان و سالکان کوی دوست است و بس.

بیندیشیم

می گویند: «پس از هر شهادتی، یک روشنایی پیدا می شود. این سخن، سخن بسیار درستی است و ارزش شهید و شهدا را ثابت می کند»

«از نظر اجتماعی، مثل شهید و شهادت که روشنی ایجاد می کند مثل یک سلسله کارهای خیر فردی است که در قلب فرد ایجاد روشنی می کند، نظیر ایثار، انصاف دادن، مبارزه با هوای نفس.»

«در حقیقت شهادت نوعی تصفیه نفس است برای اجتماع.»

«استاد مطهری »

زندگی نامه شهید:

در 13 بهمن ماه سال 1298 ه. ش در قریه فریمان در خانواده ای از اهل علم و تقوا دیده به جهان گشود; خانواده ای که انوار علم و ایمان، تقوا و پاکی، راستی و درستی در آن پرتو افکنده و نام شایسته «مطهری »، بهترین معرف این بیت پاک و مطهر بود. هر چند نام خانوادگی اش حکایت از این جنبه بارز شخصیت او، یعنی طهارت و پاکی روحش می کرد، ولی می بایست نامی که برای او انتخاب می شد، نشان دهنده جنبه دیگری از شخصیت او باشد و لذا نام «مرتضی » بر او نهادند تا حکایت از روش پسندیده و شیوه مرضی او در زندگی باشد. بدین ترتیب بود که زندگی «استاد مرتضی مطهری » آغاز شد. در سنین کودکی به مکتب خانه رفت و به فراگیری قرآن و سایر تعلیمات ابتدایی پرداخت. در سن سیزده سالگی یعنی سال 1311 شمسی به حوزه علمیه مشهد عزیمت نمود و تحصیل مقدمات علوم دینی را آغاز کرد. در این دوران یکی از فرازهای حساس زندگی استاد مطهری، که نقش بسیار تعیین کننده در حیات علمی و معنوی او و نیز در حیات ایدئولوژی اسلامی داشته است، نمایان می گردد.

استاد پس از حدود چهار سال تحصیل در حوزه علمیه مشهد، در سال 1315 شمسی عازم حوزه علمیه قم می گردد و این، فرازی دیگر از زندگی پر فراز و نشیب اوست که در تکوین شخصیت علمی و روحی وی نقش به سزایی ایفا نموده است. طی پانزده سال اقامت در حوزه علمیه قم و کسب فیض از محضر استادان بزرگ، بر اندوخته علمی و معنوی خود افزود و تحصیلات خود را در علوم و فنون مختلف اسلامی ارتقاء بخشید. از عوامل مهم تکوین شخصیت استاد، باید برخورداری او از استادان مبرز برشمرد. وی شاگرد برجسته آیة الله بروجردی و امام خمینی قدس سره در فقه و اصول محسوب می شد. استاد مطهری دوازده سال کسب فیض محضر امام خمینی رحمه الله را در تکوین شخصیت خود بسیار مؤثر دانسته است. استاد مطهری حدود سه سال نزد علامه طباطبایی به طور رسمی درس خوانده اند، ولی رابطه ایشان با مرحوم علامه تا زمان شهادت قطع نشد. آشنایی استاد با عالم ربانی مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی رحمه الله در سال 1320 شمسی در اصفهان، تاثیر به سزایی در تکوین شخصیت روحی وی داشته است.

در سال 1331 شمسی استاد مطهری با مهاجرت به تهران، فصل پر فراز و نشیب دیگری از زندگی خود را آغاز می کنند. فعالیت علمی ایشان از همین سال آغاز می گردد. ابتدا به تدریس در مدرسه سپهسالار - که امروز به نام خود ایشان است - و مدرسه مروی می پردازند. تدریس استاد در مدرسه مروی تا سه سال پیش از شهادت ادامه داشت. مقدمه و پاورقی بر جلد اول «اصول فلسفه » را در سال 1332 ش به پایان رساندند و شرح جلد دوم آن را در سال بعد ارائه دادند. جلد سوم این کتاب نیز در سال های بعد، از چاپ خارج می شد. تاثیر این کتاب در خنثی کردن تبلیغات مارکسیستی حزب توده در آن زمان، که در اوج اقتدار خود بود و به طور کلی تاثیر آن در نجات مبارزان از افکار مادی تا پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن، بر کسی پوشیده نیست. استاد شهید از سال 1334 ش فعالیت علمی خود را در دانشکده الهیات و معارف اسلامی آغاز و کار تعلیم و تدریس را در آن جا به مدت بیست و دو سال ادامه دادند.

کتاب «داستان راستان »، که تاکنون تاثیر زیادی در آشنایی مردم مسلمان با سیره و روش اولیای دین و به طور کلی چهره واقعی اسلام داشته است. در سال 1339 ش از چاپ خارج شد و در سال 1344 ش از سوی کمیسیون ملی یونسکو در ایران برنده جایزه این سازمان گردید. در این سال ها، همکاری استاد با مجامع اسلامی و کانون های مذهبی از طریق ایراد سخنرانی و غیره برقرار بوده است. از جمله این مجامع و کانون ها، می توان از انجمن اسلامی مهندسین، انجمن اسلامی پزشکان و انجمن اسلامی دانشجویان تهران نام برد.

ای روح مطهر!

ای روح مطهر! اکنون در این زمان سراسر نیاز، کویر تشنه عطشناک اندیشه های جستجوگر نسل ما، بیش از همیشه انتظار تو را می کشد و در عصر هجوم «بودن»های کاذب و وجودهای مصنوعی، «نبود» تو را غمگنانه می سراید و بر بام دلش، آوای اندوه سر می دهد.

ای روشنایی خورشید! چه می شد که دیگربار، انفجار فجری روی می داد و تابش سحری از دامان فلق اتفاق می افتاد. چه می شد که نسل شب زده ما، طلوع دانش اصیل تو را بر افق افکار خویش به تماشا می نشست و اسلام را از زبان تو می نیوشید. باغ اندیشه های نسل ما، پر از نیلوفر سؤال است، ای باغبان بیدار و تیزبین! چه می شد که دست های مهربان و صمیمی تو، علف های هرز شبهه ها را می چید و ساقه های تُرد ذهن ما را آبیاری می کرد و گلبوته های شناخت ما را می شکوفاند.

آغاز دوران تحصیل

استاد شهید مرتضی مطهری، در سیزدهم بهمن ماه 1298 هجری شمسی، در قریه فریمان از توابع استان خراسان در خانواده ای اصیل و روحانی به دنیا آمد. حرکات و رفتار استاد از همان اوان کودکی، از آینده درخشان او خبر می داد. استاد شهید، تقوا و پاکی را از همان ایام از پدر آموخت. در حقیقت، نخستین معلم استاد که در ساختن شخصیت روحی و اخلاقی او تأثیر به سزایی داشت، محیط خانواده و به ویژه پدر ایشان بود. او از همان کودکی، تقوا و پاکی را دوست می داشت، از رفتار ناپسند پرهیز می کرد و از سه سالگی شروع به نماز خواندن نمود. عشق و علاقه وافر به قرآن و معارف اسلامی، ایشان را به مکتب کشاند و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی، در سیزده سالگی به حوزه علمیه مشهد راه یافت. ایشان مقدمات علوم اسلامی را در آن حوزه به اتمام رسانْد و در سال 1316 هجری شمسی، راهی حوزه علمیه قم شد.

تاریخ درخشان و پرافتخار حوزه های علیمه شیعه همواره شاهد ظهور و بروز عالمان بزرگ و دانشمندان تلاشگری بوده که با همتی بلند و عزمی راسخ، مراتب علم و تقوی و معنویت را یکی پس از دیگری طی نموده و به درجات بالا نائل و به چراغ فروزانی تبدیل شده و انسانهای بسیاری را به سوی نور و هدایت و رستگاری رهنمون گردیده اند.

شهید آیت اللّه مرتضی مطهری یکی از شخصیتهای برجسته و کم نظیر در تاریخ اسلام و یکی از دانشمندان اسلام شناس و محققان توانا به شمار می رود که با تلاش و مجاهدت فراوان توانست در تمامی رشته های معارف اسلامی، صاحبنظری ژرف اندیش و محققی دقیق و در پاره ای حوزه ها همچون فلسفه، فقه و اصول در قله اجتهاد قرار گیرد. وی با افکار و اندیشه های ناب و اصیل خود، آثار و نتایج بزرگی را در زمینه های گوناگون علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در میان حوزویان و دانشگاهیان بر جای گذارد. با مجهز ساختن خویش به علوم روز و نیز تحقیق درباره اسلام و تعالیم حیات بخش آن و فهم دقیق آن، در برابر انبوه تهاجمات و شبهات مختلف ایستادگی کرد و با منطق و استدلال به مبارزه با افکار الحادی، التقاطی و متحجرانه پرداخت و اسلام را بدور از هرگونه تحریف و بدعت و کژاندیشی معرفی کرد و بدینوسیله از خود نامی جاودانه و ماندگار در تاریخ باقی گذاشت.

به منظور آشنایی با شخصیت علمی و خدمات فرهنگی استاد مطهری، مراحل تحصیل، تدریس و فعالیتهای علمی و فرهنگی ایشان را در چند محور مورد توجه قرار می دهیم.